Sylvius (Sylwiusz, właśc. zapewne: Leśniak) Jakub (zm. po 1583), działacz reformacyjny, polemista religijny.
Ur. w Śmiłowicach (pow. proszowicki) lub Chęcinach, w rodzinie chłopskiej.
Prawdopodobnie w r. 1541 przyjął S. święcenia kapłańskie. Ok. r. 1547 stał się zwolennikiem reformacji i jako mansjonarz w Krzcięcicach zaczął głosić jej hasła; mimo to, co najmniej do jesieni 1548, jego parafia była katolicka. Po rezygnacji proboszcza i współdziedzica Wawrzyńca Kuli, który porzucił stan kapłański i ożenił się, dziedzice Krzcięcic: Jerzy Niemsta oraz bracia Krzysztof, Baltazar, Gabriel i ów eks-proboszcz Wawrzyniec Kulowie prezentowali 16 X t.r. na jego miejsce Jakuba z Chęcin, zapewne S-a. Wkrótce potem w porozumieniu z właścicielami wsi nastąpiła zmiana kościoła na świątynię protestancką, w której S. został ministrem. W październiku 1550 uczestniczył w zwołanym w Pińczowie pierwszym w Małopolsce zjeździe synodalnym ewangelików, na którym przyjęto zaprezentowaną przez Franciszka Stankara konfesję kolońską („Einfaltiges Bedenken”), autorstwa F. Melanchtona i M. Bucera. Już jako minister pińczowski odprawił 25 XI t.r. w Pińczowie publiczne nabożeństwo wg obrządku ewangelickiego. Zapewne po kilku tygodniach wrócił do Krzcięcic. Jego aktywność zwróciła uwagę kapit. krakowskiej, która już 24 XI poleciła administratorowi diecezji Janowi Przerębskiemu podjąć działania przeciw podejrzanym o herezję S-owi oraz proboszczowi w Niedźwiedziu Feliksowi Crucigerowi. W trakcie śledztwa instygator Szymon z Kalisza natrafił podobno na jakąś podejrzaną książkę autorstwa S-a. Na początku r. 1551 kapituła oskarżyła S-a o szerzenie herezji, odrzucanie dogmatów, postów, mszy i sakramentów oraz zaniechanie celibatu, po czym wytoczyła mu proces. Na kolejne terminy rozpraw S. się nie stawiał i 17 II t.r. został pozbawiony urzędu kapłańskiego i parafii oraz ogłoszony heretykiem. Mimo to pozostał w Krzcięcicach, prowadząc nadal działalność reformacyjną. W sobotę wielkanocną 28 III, w trakcie tradycyjnego porządkowania kościoła, wyrzucił z puszki i w obecności ministrów spalił hostie; spowodowało to natychmiastową reakcję kapituły, która 3 IV postanowiła surowo ukarać «ministra szatana» i zwróciła się o pomoc do króla Zygmunta Augusta. S., obawiając się prześladowań ze strony kaszt. krakowskiego Piotra Kmity, uciekł na Śląsk. Być może (hipoteza W. Urbana) brał udział w tłumaczeniu i przystosowaniu do polskich warunków pracy Stankara „Canones reformationis Ecclesiarum Polonicarum”, wydanej w Krakowie w r. 1553 pt. „Porządek naprawienia w kościelech naszych...”.
Prawdopodobnie po 21 IX 1555 wrócił S. do Polski i ponownie osiadł jako minister w Krzcięcicach. Uczestniczył w pracach organizacyjnych Kościoła ewangelickiego w Małopolsce, szczególnie w sprawach dotyczących liturgii. W dn. 21–29 I 1556 był obecny na synodzie w Seceminie, na którym doszło do burzliwej polemiki między przedstawicielami ortodoksji kalwińskiej a antytrynitarzem Piotrem z Goniądza. Obrany na synodzie, obok Stanisława Sarnickiego i Grzegorza Pawła z Brzezin, seniorem («compresbyter»), spisał po raz pierwszy protokół synodu, poprzedzając go skróconym opisem wydarzeń w zborze małopolskim z l. 1550–5. Uczestniczył następnie w synodzie w Pińczowie 24 IV – 1 V 1556, w zjeździe ministrów w Iwanowicach 25 IX t.r. oraz w rozmowach z przedstawicielami Jednoty braci czeskich, Jerzym Izraelem i Janem Rybą w Krzcięcicach w dn. 6–8 i 14–16 XII. Wspólnie z posłami Jednoty i przedstawicielami różnowierców polskich witał w Rabsztynie (z 16 na 17 XII) wracającego do Polski Jana Łaskiego. Brał udział w zjazdach: ministrów w Iwanowicach 28 XII – 1 I 1557 i Krzcięcicach 9 III t.r. oraz synodalnym w Pełszenicy 13 V. Na synodzie generalnym 10–17 VIII w Pińczowie został obrany jednym z delegatów Kościoła małopolskiego na wspólny z braćmi czeskimi i ewangelikami augsburskimi z Wielkopolski synod w Chodczu lub Głuchowie. Bezpośrednio po synodzie, wspólnie ze Stanisławem Lasockim i diakonem Stanisławem, pojechał jako przedstawiciel ewangelików małopolskich na Morawy, by, korzystając z odbywającego się w Ślężanach synodu braci czeskich, przeprowadzić rozmowy na temat planowanego zjazdu w Wielkopolsce (do zjazdu ostatecznie nie doszło ze względu na niestawienie się przedstawicieli Małopolski). Uczestniczył 26 VII 1558 w zjeździe synodalnym w Książu, a 4–15 IX t.r. synodzie we Włodzisławiu. T.r. wydał w Brześciu zbiór pouczeń, modlitw i rozmyślań duchownych Pasterstwo domowe, zamieszczony w kancjonale Jana Zaremby „Pieśni chwał boskich”. W krakowskiej drukarni Mateusza Siebeneychera opublikował prawdopodobnie t.r. polskie tłumaczenie pieśni „Regi regum immortali” („Krolowi nad wszemi krolmi”), śpiewanej na zamknięcie nabożeństw (wyd. 2 w kancjonale Jana Seklucjana „Pieśni chrześciańskie dawniejsze i nowe...”, Królewiec 1559).
W okresie sporów doktrynalnych w Kościele reformowanym w Małopolsce, zainicjowanych w r. 1559 wystąpieniem Stankara na temat nauki o pośrednictwie Chrystusa, S. początkowo zajmował chwiejne stanowisko, później jednak opowiedział się zdecydowanie po stronie ortodoksji, występując zwłaszcza przeciw antytrynitarzom. Uczestniczył w synodach 25 IV, 13 VI i 7 VIII t.r. w Pińczowie oraz 26 VI we Włodzisławiu. Dn. 20 XI, podczas zjazdu seniorów (przekształconego 22 XI w synod) w Pińczowie, zajmującego się głównie nauką Stankara, został powołany wraz z Hieronimem Ossolińskim, Baltazarem Łukowskim i Lasockim w skład delegacji, wysłanej do Mikołaja Oleśnickiego w celu przekonania go do zwrotu zagarniętych dóbr kościelnych i przeznaczenia ich na uposażenie ministrów. Wspólnie z Crucigerem i Franciszkiem Lismaninem podpisał odpowiedź Grzegorza Pawła («Responsio apologetica») na list Remigiana Chełmskiego, w którym sprzeciwiał się on wzywaniu Ducha Świętego; w odpowiedzi wskazano na ścisły związek wzywania Ducha Świętego z dogmatem Trójcy Świętej. Uczestniczył S. w synodzie w Pińczowie 13–16 I 1560. Dn. 29 I t.r., w czasie pogrzebu Łaskiego, wygłosił po polsku «napominanie», a podczas odbywającego się jednocześnie synodu (29 I – 1 II) zajmował się sprawami drukarni Daniela z Łęczycy oraz został wyznaczony na rewizora książki sekretarza królewskiego Benedykta Rumiejowskiego. Na synodzie w Pińczowie 5–9 V został obrany jednym z kaznodziejów na planowany synod generalny, otrzymując zadanie przygotowania mowy «de perseverantia» (o wytrwałości). Podczas synodu generalnego w Książu 13–19 IX uczestniczył w sporze z Ossolińskim, który w imieniu szlacheckich patronów wystąpił przeciw powoływaniu seniorów z grona ministrów, zarzucając im dążenie do władzy na wzór katolickich biskupów; protestując przeciw tym oskarżeniom S. wraz z innymi seniorami duchownymi złożył 15 IX swój urząd. Ossoliński sprzeciwił się ponadto spisywaniu oficjalnej księgi protokołów synodów, uważał bowiem, że traktowane jako dokumenty, mogłyby zostać użyte przeciw szlachcie. Mimo sprzeciwu duchownych S. podporządkował się żądaniom szlachty i oddał księgę protokołów (miał do niej nadal dostęp, gdyż na najbliższym synodzie pińczowskim, obok opisu obrony Jerzego Blandraty przed zarzutami J. Kalwina, dopisał na marginesie swój komentarz: «Vulpecula» ), podkreślając jednak, że konkluzje synodu zostały uchwalone bez zgody ministrów. W dn. 25–30 I 1561 był obecny na synodzie w Pińczowie i prawdopodobnie z niego został wysłany wraz z Lutomirskim i Wawrzyńcem Discordią do sprzyjających Stankarowi możnowładców, aby odciągnąć ich od jego herezji; być może to S. wspólnie z Sarnickim był inicjatorem wniosku, aby obcy przybysze przed przyjęciem do zboru składali wyznanie wiary. W sierpniu w Stobnicy uczestniczył w dyspucie ze Stankarem, zorganizowanej przez woj. poznańskiego Marcina Zborowskiego. Wspólnie z Sarnickim napisał konfesję «de Trinitate», którą Sarnicki wysłał Kalwinowi w liście z 1 IX 1561, skierowanym przeciw Blandracie i Lismaninowi; nie był jednak przekonany o błędach Lismanina i podobno zareagował entuzjastycznie na jego list (z 10 IX t.r.) do Stanisława Iwana Karnińskiego, zawierający trinitologiczną konfesję autora. Był obecny na synodzie generalnym we Włodzisławiu 21–25 IX, na którym Zborowski za pośrednictwem Łukowskiego zażądał, by S-a przeniesiono do jego dóbr; jednocześnie o przyjazd S-a ubiegał się Jan Tarnowski z Rzemienia oraz zbór krakowski. Synod wyraził zgodę na jego wyjazd do Zborowskiego, jednak dopiero po zakończeniu działalności w Krzcięcicach. Po raz ostatni S. spisał wówczas protokół obrad. Zaangażował się wówczas w walkę przeciw Lismaninowi, wydając skierowane przeciw niemu pismo polemiczne (niezachowane). Dn. 10 XII był obecny na synodzie w Krakowie, w trakcie którego prowadzoną przez niego księgę protokołów synodalnych oddano na przechowanie Lutomirskiemu. Nie jest pewne, czy uczestniczył również w synodzie w Książu 10 III 1562 (wg Crucigera na synod nie przybył), w każdym jednak razie został wtedy wyznaczony do komisji powołanej dla rozważenia konfesji Blandraty. Był obecny na kolejnym synodzie w Pińczowie 2 IV t.r., na którym odczytano jego «książeczkę» przeciw Lismaninowi, przesłaną na synod ksiąski; przerwał jednak czytającemu i odwołał swe zarzuty, tłumacząc się niezrozumieniem listu Lismanina do Karnińskiego. Dn. 20 VII uczestniczył w synodzie i zwołanej przez Stanisława Szafrańca dyspucie z Grzegorzem Pawłem w Rogowie.
Przed sierpniem 1562 przeniósł się S. do Oleśnicy, gdzie objął stanowisko pastora zboru pod patronatem Zborowskiego. Dn. 12 VIII t.r. wziął udział w synodzie w Balicach. Uczestniczył w Krakowie 16 X w pogrzebie kaszt. bieckiego Jana Bonera i zwołanym przy tej okazji przez Sarnickiego synodzie zwolenników kalwinizmu. Podpisał wówczas przedłożone przez Sarnickiego wyznanie wiary, broniące dogmatu Trójcy Świętej oraz poparł jego stanowisko w sporze z antytrynitarzem Grzegorzem Pawłem, przyczyniając się do jego potępienia i zmuszenia do ustąpienia z ogrodu Bonera, miejsca dotychczasowych zebrań zboru. Po powrocie do Oleśnicy ponownie wystąpił przeciw Lismaninowi, m.in. pisząc list do Kalwina (20 X), na który dostał odpowiedź w kwietniu 1563. Uczestniczył w synodzie krakowskim 14 V t.r., w dysputach ze Stankarem i Aleksandrem Vitrelinem w Żochowie, Goźlicach i Rzemieniu oraz z antytrynitarzami w Krakowie (23 VII i 7 X). Prawdopodobnie t.r., być może wkrótce po śmierci (12 IV) dotychczasowego ministra Crucigera, został ministrem w Seceminie. Nadal występował przeciw antytrynitarzom: wspólnie z innymi ministrami podpisał broszurę pt. „Iudicium et censura Ecclesiarum...” (Kr. [1563]), w której Sarnicki zebrał listy teologów zachodnioeuropejskich, skierowane przeciw antytrynitarzom; w r. 1564 w Krakowie wydał przeciw nim (a zwłaszcza Grzegorzowi Pawłowi) dwa pisma polemiczne: samodzielnie Pociechę pobożnym ludziom tym, którzy statecznie trwają w pospolitej wierze krześcijańskiej... (dedykowaną Szafrańcowi), a następnie wspólnie z Andrzejem Prasmoviusem Przestrogę drugą braciej, aby się strzegli takich mow o Kościele Bożym, jakie teraz wyszły od tej braciej...
W dn. 22–30 III 1565, w trakcie sejmu piotrkowskiego, wspólnie z Krzysztofem Trecym, Sarnickim i Prasmoviusem uczestniczył S. w synodzie kalwińskim oraz dyspucie z antytrynitarzami, zorganizowanej w domu marsz. w. kor. Jana Firleja na żądanie szlachty, dążącej do jedności Kościoła ewangelickiego. Spotkanie nie zostało rozstrzygnięte; przewodniczący zwolennikom kalwinizmu Sarnicki przypisał sobie zwycięstwo i ogłosił antytrynitarzy heretykami. S. wspólnie z pozostałymi uczestnikami dysputy ze strony zboru większego podpisał przedmowę do wydanej przez Sarnickiego relacji pt. „Colloqium piotrkowskie. To jest rozmowa, którą mieli wyznawce prawdziwej wiary starodawnej...” (Kr. 1566); rozpowszechniana w czasie sejmu lubelskiego 1566 r., doczekała się reakcji duchowieństwa katolickiego w broszurze „Od arcybiskupów i biskupów [...] odpowiedź niektórym heretykom: Stanisławowi Sarnickiemu, Jakubowi Sylwiusowi, Andrzejowi Prasznikowi, Krysztophowi Treckiemu i inszym [...] obłędliwym kacerzom”. W październiku t.r. pełnił S. ponownie funkcję ministra krzcięcickiego. Podczas synodu włodzisławskiego 8 X został obrany jednym z opiekunów wdów i sierot po ministrach oraz zatwierdzony na stanowisku superintendenta (seniora duchownego) w dystrykcie chęcińskim. Uczestniczył w synodzie generalnym w Sandomierzu w kwietniu 1570; 9 IV t.r. odprawił nabożeństwo i wygłosił kazanie otwierające jego obrady oraz wziął udział w poufnej naradzie seniorów. Dn. 11 IV przekazał synodowi list kaszt. trockiego Eustachego Wołłowicza. Dn. 12 IV został wyznaczony do komisji, powołanej w celu zbadania konfesji H. Bullingera i osądzenia błędów Vitrelina; głosował za przyjęciem wspólnej konfesji, która jednak nie została zaakceptowana przez niektórych przedstawicieli kalwinistów (m.in. Sarnickiego), a także przez ewangelików augsburskich i braci czeskich. Zmęczony ciągłymi sporami, tego dnia prosił też (bezskutecznie) o zwolnienie z obowiązków superintendenta, zdołał natomiast doprowadzić do podziału swego dystryktu chęcińskiego (sandomierskiego) na dystrykty chęciński, szydłowski i żarnowski. Dn. 13 IV wygłosił mowę, otwierającą piąte posiedzenie synodu, oraz podpisał tekst zgody sandomierskiej. Został wyznaczony na jednego z przedstawicieli prow. polskiej na zjazd do Warszawy, na którym zamierzano omówić artykuły konfesji z przedstawicielami prow. litewskiej oraz ewangelikami augsburskimi.
Zapewne ok. r. 1571 został S. ministrem w Kromołowie i Włodowicach, gdyż t.r. otrzymał od Seweryna i Fryderyka Bonerów dziesięciny snopowe ze wsi Skarżyce, Żerkowice, Morsko, Dupice i Pomrożyce (pow. lelowski), stanowiących uprzednio uposażenie paraf. kromołowskiej (dziesięcinę z Pomrożyc przekazał w r. 1579 kierownikowi i nauczycielowi szkoły w Kromołowie). Rządy sprawował despotyczne, co doprowadziło wkrótce do zaostrzenia stosunków z ministrami i wiernymi, których oskarżał o herezje. Po wielokrotnych napomnieniach 20 VI 1576 synod włodzisławski, na który S. mimo wezwania nie stawił się, pozbawił go urzędu pastorskiego i obłożył ekskomuniką, zarzucając mu m.in. samowolne zmiany miejsca pobytu, nadużywanie władzy seniora, ingerowanie w sprawy ministrów, mianowanie ministrów bez zgody synodu oraz rzucanie niesłusznych oskarżeń o herezje. Zdjęcie ekskomuniki uzależniono od odbycia publicznej pokuty. Już t.r. S. ponownie znalazł się w zborze jako senior dystryktu krakowskiego oraz minister we Włodowicach, poddany pod nadzór superintendenta Pawła Gilowskiego. Uczestniczył w synodzie generalnym w Piotrkowie 1–3 VI 1578, na którym został wyznaczony na pisarza synodu; prawdopodobnie zajmował się również napływającą korespondencją. Po raz ostatni pojawił się na synodzie włodzisławskim 19–20 VI 1583, gdzie wystąpił jako «kolega» Gilowskiego i «miles emeritus».
W r. 1571 kupił S. we Włodowicach za 100 grzywien od Jana i Anny Nyczów dom wraz z polami i łąkami, położony między posiadłością Alberta Praktyki i Mateusza Skrzeczka, uzyskując 15 VII t.r. od właścicieli miasta, Bonerów, dla siebie, żony i potomstwa zwolnienie nabytej nieruchomości od jurysdykcji i wszelkich powinności miejskich. W r. 1576 posiadał również «gaj» we Włodowicach, a w r. 1579 co najmniej dwie łąki, z których jedną («na Podleszanach») zamienił z Praktyką na łąkę, «którą miał [Praktyka] podle jego [S-a] łąki».
W r. 1550 ożenił się S. z Elżbietą Nieszowską; w r. 1571 jego żoną była już Katarzyna z Mietla. Prawdopodobnie miał potomstwo.
Postać S-a pojawia się epizodycznie w powieści Stanisława Helsztyńskiego „Reformator Sarmacji. Opowieść Cypriana Bazylika o Janie Łaskim 1592” (W. 1981).
Estreicher; Nowy Korbut, III; PSB (Lutomirski Stanisław, Prasmovius Andrzej, Przerębski Jan , Stankar Franciszek); – Bartel O., Grzegorz Paweł z Brzezin, „Reform. w Polsce” R. 5: 1928; Bidlo J., Jednota bratrská v prvním vyhnanství, Praha 1900–9 I–III; Brückner A., Różnowiercy polscy, W. 1905 s. 83, 108, 160; Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985; Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1929; tenże, Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI w., Kr. 1949; Halecki O., Zgoda sandomierska 1570 r., W. 1915 s. 204, 212–13, 220, 225–6, 234, 252, 257; Kawecka-Gryczowa A., Jakób Sylvius a rozłam w zborze małopolskim, „Reform. w Polsce” T. 9–10: 1937–9; Kopeć J. J., 800-lecie parafii pod wezwaniem Świętego Mikołaja Biskupa Wyznawcy w Kromołowie, Kromołów 1993 s. 28–30; Lehmann J., Konfesja Sandomierska na tle innych konfesji w Polsce XVI wieku, W. 1937 s. 91, 120, 262; L’ubovič N., Istorija reformacji v Pol’še, Varšava 1883 s. I, III, VII–IX, XVIII, 73, 102, 104, 116, 194–5, 199, 264, 284, 317, 332, 336, 340, 346; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, P. 1853; tenże, O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkopolsce, P. 1835 s. 60, 77–8, 84–5, 92–3, 96–7, 101, 104, 111; Pietrzyk Z., Wykształceni synowie chłopscy w Małopolsce w okresie późnego Odrodzenia, Kr. 1993; [Rec. z Aktów synodów różnowierczych, III]: „Odr. i Reform. w Polsce” T. 29: 1984 (H. Kowalska); Sipayłłówna M., W sprawie synodu pińczowskiego z 1. V. 1555 r., tamże T. 10: 1965; Sławiński W., Toruński synod generalny 1595 roku, W. 2002; Szczotka S., Synody arian polskich od założenia Rakowa do wygnania z kraju (1569–1662), „Reform. w Polsce” T. 7–8: 1935–6; Urban W., Dwa szkice z dziejów reformacji, Kielce 1991; Wajsblum M., Dyteiści małopolscy, „Reform. w Polsce” R. 5: 1928; Wiśniewski J., Diecezja częstochowska, Marjówka 1936 s. 194–6, 399, 402, 407, 421–2, 427–8; – Akta synodów różnowierczych w Pol., I–III; C a l v i n, Opera, XIX; Der Briefwechsel d. Schweizer; Hosii epistolae, XIII; Lasciana, s. 397, 402, 407, 409, 424–6, 428, 430, 437, 442, 449, 452, 474–5, 481, 484, 486, 493, 495, 500, 511, 518, 523, 545, 547–9, 553–4 (poza indeksem); Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, Varsoviae 1971; Merczyn g, Zbory i senatorowie, II cz. 2 s. 173, 193, 204; Zachorowski S., Najstarsze synody arian polskich, „Reform. w Polsce” T. 1: 1921.
Agnieszka Biedrzycka i Jan Szturc